خاطرات و سفرنامه ظهیرالدوله

کتاب حاضر حاوی یادداشت‌های علی‌خان قاجار (ظهیرالدوله)، از دوران حکومت در همدان طی سال‌های 1324 و 1325 ه ق است که به ترتیب زمانی و به صورت روزانه (هرچند روز یک‌بار) به رشته‌ی تحریر درآمده است. این یادداشت‌ها به ویژه از آن‌رو که در یکی از حساس‌ترین برهه‌های تاریخ ایران، یعنی هم‌زمان با پیروزی انقلاب مشروطه، تشکیل مجلس شورای ملی، سلطنت محمد‌علی‌شاه و استبداد صغیر نوشته شده حاوی اطلاعات ارزشمندی است. گفتنی است بخش عمده و مهم یادداشت‌ها را ماجرای شورش سالارالدوله برادر سلطان جدید، محمدعلی شاه در نواحی غربی کشور تشکیل می‌دهد. با توحه به این که ظهیرالدوله با این شورش ارتباط مستقیم داشت و برای فرونشاندن آن به نهاوند عزیمت کرد و پس از رویارویی با اردوی سالارالدوله، ادامه‌ی ماجرا را در کرمانشاه پی‌گیری کرد تا سرانجام، سالارالدوله را دستگیر و روانه‌ی تهران نمود. این یادداشت‌ها که بیش‌تر آن‌ها با متن تلگراف‌ها و مکاتبات همراه هستند، اهمیت ویژه دارند. در این یادداشت‌ها علاوه بر گزارش‌های مکرر از اوضاع تهران و رویدادهای مربوط به مشروطه در شهرهای مهم مانند تبریز، هم‌چنین به تناسب اتفاقات روزانه، اطلاعات مختلفی در زمینه‌ی زندگی روزمره و آداب و رسوم مردم عرضه شده است. پاره‌ای از مطالبی که در خاطرات به آن‌ها اشاره شده بدین‌قرار است: مدرسه‌ی آمریکایی‌های همدان، خدمات عامل‌المنفعه‌ی مسیونرهای آمریکایی مانند طبابت و آموزش، مدرسه‌ی فخریه‌ی مظفریه، ناامنی‌ راه‌ها و دستگیری سارقان، مراسم عید قربان، انتخابات در همدان برای مجلس شورای ملی، قراولی و پلیس شهر، مراسم عزاداری محرم، راه‌اندازی چاپخانه در همدان، وضعیت مقبره‌ی باباطاهر، مراسم شادمانی شب ولادت پیامبر (ص)، نخست‌وزیری امین‌السلطان، تکاپوهای سالارالدوله در مخالفت با محمدعلی شاه، اردوکشی ظهیرالدوله به نهاوند برای مقابله با سالارالدوله، آشفتگی اوضاع نهاوند بر اثر جنگ با سالارالدوله، عزیمت به کرمانشاه و پایان غایله‌ی سالارالدوله. گفتنی است ظهیرالدوله پسر محمدقلی‌خان، در سال 1281 در جمال‌آباد شمیران به دنیا آمد. در نوجوانی به تشکیلات دیوانی وارد شد و بعدها در مقام وزیر دربار ناصرالدین‌شاه با دختر او (ملکه‌ی ایران) ازدواج کرد. هنگامی که از جانب شاه ماموریت یافته بود ضمن مراوده با صفی‌علیشاه، گزارش اعمال او را به شاه بدهد، تحت تاثیر جاذبه‌ و کشش روحانی وی، شیفته‌ی او شد و به مسلک یاران صفی و فقرا درآمد و چنان جایگاهی یافت که صفی‌علیشاه او را به جانشینی خود برگزید. در روزگار ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمد شاه قاجار در ایالات مازندران، گیلان، همدان، کرمانشاهان و تهران مقام حکومت یافت. در عهد محمدعلی شاه چون مشروطه خواه به حساب می‌آمد، خانه‌اش در تهران به توپ بسته شد و اموالش به غارت رفت. او هم‌چنین سفرهای زیادی به ممالک اروپایی و آسیایی نمود و صاحب آثار و تالیفات بود، شعر می‌سرود و لقب طریقتی‌اش "مصباح الولایه" بود. وی در سال 1339 درگذشت و در امامزاده قاسم به خاک سپرده شد. در پایان عکس‌هایی از او چاپ شده است.