جغرافیای تاریخی تهران

مولف بر آن است در این کتاب توصیفی جامع و گزارشی مفصل از اوضاع، شکل و تغییرات و تحولات شهر تهران در دوره قاجار به دست دهد .افزون بر آن، کتاب از تاریخچه‌ای کوتاه درباره جغرافیای تاریخی این شهر تا قبل از دوره قاجار نیز برخوردار است .مطالب کتاب از "درآمد "و چهار بخش اصلی و بیست و پنج فصل تشکیل شده است .در "درآمد "سه دوره زمانی برای تهران ذکر شده که عبارت‌اند از1 : پیش از حصار طهماسبی، 2 از حصار طهماسبی تا ابتدای قاجار، 3 پس از پایتختی .بخش اول مروری است بر جغرافیای تاریخی تهران، از آغاز تا دوره قاجار، در سه فصل :دوره‌های پیش از صفوی، عصر صفوی، و عصر افشاریه و زندیه .نگارنده در بخش دوم اوضاع تهران از برآمدن آقا محمدخان تا درگذشت محمدشاه را توصیف می‌کند .انتخاب تهران برای پایتخت بودن، وضعیت قصبه تهران در آن هنگام، محله‌های قدیمی، ارگ، جمعیت مهاجر و محله‌های مسکونی در زمان انتخاب به پایتختی و دور دوران سه پادشاه نخست قاجار مطالب این بخش را تشکیل می‌دهند .بخش سوم درباره دگرگونی‌های عمیق و گسترده تهران در عهد ناصری است که براساس آن اطلاعات متعددی درباره تهران زمان ناصرالدین شاه به دست داده می‌شود ;از جمله :تشکیلات حکومتی و اداری شهر، محله‌های تهران براساس نقش‌های دوره قاجار، ارگ ناصری و افزایش عمارت‌های آن، خیابان‌ها، میدان‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها، تکیه و بازار درون مجاور ارگ، فضاهای آمد و شد، راه‌ها، دروازه‌ها، سفارتخامه‌ها و کنسولگری‌ها، اشرافیت تهران، خانه و زندگی اعیانی، باغ‌ها و قصرهای سلطنتی ییلاقی، روستاهای پیرامون تهران، بقاع متبرکه، مراسم مذهبی و اماکن عام المنفعه، جمعیت روز افزون و گوناگون، و تهران در اواخر پادشاهی ناصرالدین شاه .بخش چهارم به بررسی اوضاع تهران در اواخر دوره قاجار، یعنی دوران سلطنت مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه اختصاص دارد و علاوه بر آن از برخی موضوعات مهم دیگر مانند آب، شهرداری، ارتباطات و حمل و نقل و آموزش و پرورش در دوره قاجار گفت و گو شده است .در توصیف تهران دوران مظفرالدین شاه به رونق نوآوری‌ها اشاره گردیده و شاخص‌هایی چون تاسیس مدارس اروپایی، اعزام محصل، مدرسه رشدیه، دارالفنون، روزنامه‌ها، نخستین کالسکه و اتومبیل، و پیدایش گاراژ و کمپانی معرفی شده‌اند .فصل دوم بخش چهارم درباره اوضاع تهران دوران محمدعلی شاه و استبدا صغیر و سقوط قاجاریه بوده شامل این موضوعات است :شماره‌گذاری منازل، اولین بالون در تهران، اولین هواپیما، کودتای سید ضیاء، آمارهای مختلف در آستانه سقوط قاجار، و تهران در آستانه قدرت‌گیری سردار سپه .فصل سوم بخش چهارم حاوی مطالبی است درباره آب تهران در دوره قاجار که به بررسی چشمه، قنات‌ها، رودخانه‌ها و مسیل‌ها، آب ارگ، آب کرج، و مسائل و مشکلات آب اختصاص دارد .فصل بعدی مربوط به موضوع خدمات شهری، شامل تشکیلات و وظایف و اقدامات نظمیه و پلیس، همچنین بلدیه یا شهرداری است .موضوع فصل دیگر پست و تلگراف و تلفن و حمل و نقل شهری و هتل در تهران دوره قاجار بوده، همچنین آخرین فصل این بخش به آموزش و پرورش و بهداشت و فرهنگ تهران دوره قاجار اختصاص یافته شامل این مطالب است :مدرسه‌های جدید ایرانی و فرنگی، مریض‌خانه‌ها، دارالشفا، بیمارستان آمریکایی، بیماری‌های واگیر، روزنامه، چاپ و چاپخانه، کتابخانه، و موزه . کتاب با چند نقشه از مقاطع زمانی و مناطق مختلف تهران همراه شده با کتاب نامه و نمایه عمومی به پایان می‌رسد .